Światowej sławy romanista i papirolog urodził się 6 maja 1881 roku w Przemyślu. Po uzyskaniu matury w tamtejszym gimnazjum rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego. Będąc studentem drugiego roku prawa został laureatem konkursu, organizowanego przez Bratnią Pomoc Studentów UJ. Napisana przez niego rozprawa pt. Ze studiów nad najdawniejszym procesem rzymskim. Legis actio per pignoris capionem spotkała się z uznaniem prof. Stanisława Wróblewskiego. Kolejna praca Rafała Taubenschlaga poświęcona historii depozytu (Zur Geschichte des Hinterlegungsvertrages im römischen Recht), dzięki poleceniu prof. Fryderyka Zolla starszego została ogłoszona drukiem w prestiżowym austriackim Zeitschrift für das Privat und öffentliche Recht der Gegenwart w 1907 roku, a więc w trzy lata po uzyskaniu przez R. Taubenschlaga doktoratu.
Dr R. Taubenschlag podjął pracę w Sądzie Krajowym Wyższym dla okręgu krakowskiego. W 1908 roku mianowano go adiunktem przy Prokuratorii Państwa. W czasie I wojny światowej służył w austriackim sądownictwie wojskowym. Jego kariera w sądownictwie trwała aż do roku 1919, zakończył ją jako sędzia Sądu Okręgowego w Krakowie.
Za namową swojego mistrza prof. S. Wróblewskiego zdecydował się wziąć roczny urlop od pracy w sądzie i udał się na dalsze studia do Lipska. Uczęszczał tam na seminarium papirologiczne prowadzone przez prof. Ludwika Mitteisa. Wymiernym rezultatem badań, które prowadził w Lipsku dr R. Taubenschlag stała się rozprawa o sądach rozjemczych w prawie ptolemejskim (Die ptolemäschen Schiedsrichter und ihre Bedeutung für die Rezeption griechischen Rechtes in Ägypten), która z polecenia prof. L. Mitteisa ukazała się drukiem w czwartym tomie Archiv für Papyrusforschung (1907).
Po powrocie do Polski dr R. Taubenschlag podjął starania o uzyskanie habilitacji, natrafiając na poważne trudności. Nie powiodła się pierwsza próba, którą podjął na podstawie rozprawy Organizacja sądowa Egiptu w epoce rzymskiej i bizantyjskiej (1907). Fiaskiem zakończyło się również drugie podejście w roku 1909 na podstawie rozprawy o historii zadatku w prawie rzymskim (Historia zadatku w prawie rzymskim. Studyum historyczno-prawne, 1910). Pracę negatywnie zrecenzował prof. Zygmunta Lisowskiego. Dopiero trzecia próba zakończyła się powodzeniem: R. Taubenschlag został dopuszczony do habilitacji w 1913 roku na podstawie rozprawy poświęconej rzymskiemu prawu opiekuńczemu (Vormundschaftsrechtliche Studien). Stało się to po interwencji prof. Stanisława Wróblewskiego, który jednak miał zobowiązać się do tego, że nigdy nie wystąpi z wnioskiem o powołanie R. Taubenschlaga na stanowisko profesora.
W czasie I wojny światowej mimo pracy w sądownictwie austriackim R. Taubenschlag nie zaprzestał działalności naukowej. Zajmował się wówczas badaniami nad prawem karnym w papirusach, co zaowocowało wydaniem książki pt. Das Strafrecht im Rechte der Papyri, w 1916 roku, a także instytucją władzy ojcowskiej (Die patria potestas im Recht der Papyri, 1916), rzymskim prawem cmentarnym (Miszellen aus dem römischen Grabrecht, 1917). W tym samym okresie opublikował również: Proces o Werginię. Studium historyczno-prawne (1917) oraz rozprawę Jakób Przyłuski, polski romanista XVI w. Przyczynek do t. zw. średniowiecznej literatury popularnej (1918), biorącą za przedmiot analizę ustawowego projektu Leges seu Statuta Privilegia Regni Poloniae autorstwa właśnie Jakuba Przyłuskiego.
Bogaty dorobek naukowy R. Taubenschlaga sprawił, że Rada Wydziału UJ wszczęła kroki w kierunku powołania go profesorem. W konsekwencji został profesorem nadzwyczajnym w 1919 roku, zaś dwa lata później profesorem zwyczajnym.
Okres międzywojenny był dla prof. R. Taubenschlaga najpłodniejszym okresem w jego życiu. W tym czasie opublikował kilkadziesiąt rozpraw z różnych dziedzin historii prawa. Był to również dla niego okres błyskawicznego rozwoju kariery naukowej. Rok 1927 przyniósł wybór go na członka korespondenta Polskiej Akademii Umiejętności. Uznanie dla jego pracy badawczej znalazło wyraz w przyznaniu członkostwa Akademii Bolońskiej (1935), następnie Akademii Turyńskiej (1937) oraz Société Jean Bodin (1938). W 1933 roku powierzono prof. R. Taubenschlagowi przewodnictwo obrad Kongresu, zwołanego z okazji 1400-lecia wydania Digestów justyniańskich. Rok później został wybrany jednym z sześciu prezesów Kongresu, zwołanego z okazji 1400-lecia drugiego wydania Kodeksu Justyniana. Został również powołany do komitetu redakcyjnego czasopisma Revue d’Histoire des Droits de l’Antiquité. Rada Wydziału Prawa UJ dwukrotnie wybrała go dziekanem: pełnił tę funkcję w latach 1929/1930 oraz 1935/1936.
Wybuch II wojny światowej zmusił prof. R. Taubenschlaga do ucieczki z Polski. Za namową i z pomocą dawnego ucznia, wówczas kapitana Wojska Polskiego – dr Tokarza udało mu się opuścić Kraków i przedostać się do Lwowa. Następnie przez Rumunię i Jugosławię dostał się do południowej Francji, gdzie objął katedrę prawa rzymskiego na Uniwersytecie Aix-en-Provence. Pracował tam aż do kapitulacji Francji w 1940 roku. W sierpniu 1940 roku dowiedział się, że jego nazwisko znalazło się na liście proskrypcyjnej ponad stu uczonych z całej Europy, których poszukiwało Gestapo. Uciekając przed prześladowcami, z pomocą dyplomaty i pisarza Ksawerego Pruszyńskiego dotarł do Lizbony. Tam podjął jeszcze jedną próbę ratunku – skontaktował się z Williamem Westermannem, profesorem historii starożytnej Columbia University, od którego otrzymał wizę pobytową w Stanach Zjednoczonych oraz dzięki pomocy Alvina Johnsona współpracującego z fundacją Rockefellera angaż na stanowisku profesora w New School for Social Research. W latach 1942–1947 prof. Rafał Taubenschlag pracował na stanowisku Visiting Research Rrofessor of Ancient Civilisation w Columbia University.
Wyrazem troski o losy kolegów, profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, bezprawnie aresztowanych i więzionych w niemieckich obozach koncentracyjnych były liczne interwencje prof. R. Taubenschlaga w sprawie ich uwolnienia. Podejmował je angażując w sprawę profesorów Pietro de Francisci oraz Alvina Johnsona. Pierwszemu z nich udało się uzyskać od Niemców zgodę na zwolnienie z obozu ciężko chorego prof. Stanisława Estreichera, który zmarł wszelako nie doczekawszy tego momentu.
Podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych prof. Rafał Taubenschlag założył, wspólnie z pięcioma innymi członkami Polskiej Akademii Umiejętności The Polish Institute of Arts and Sciences of America (PIASA), którego celem było i jest do dziś propagowanie polskiej nauki i kultury w Stanach Zjednoczonych. Był również twórcą czasopisma The Journal of Juristic Papyrology.
Po powrocie do Polski w 1947 roku, prof. R. Taubenschlag podjął pracę w Uniwersytecie Warszawskim na stanowisku profesora w utworzonej dla niego Katedrze Praw Antycznych. W Warszawie istniała katedra papirologii, którą kierował wówczas prof. Jerzy Manteuffel, co stworzyło możliwość utworzenia Instytutu Papirologii. Powstał on, nie bez trudności, we wrześniu 1951 roku na Wydziale Historycznym UW. Na czele Instytutu stanął prof. R. Taubenschlag.
Powojenna działalność naukowa prof. Rafała Taubenschlaga spotkała się z uznaniem w kraju i za granicą. W 1949 r. prof. R. Taubenschlag został laureatem nagrody im. Barczewskiego przyznawanej przez PAU. Otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego (1950), został przyjęty w poczet członków Polskiej Akademii Nauk (1951). W 1955 roku podczas Międzynarodowego Zjazdu Papirologów we Wiedniu został wybrany przez aklamację jego honorowym przewodniczącym. Środowisko naukowe uczciło 75 rocznicę urodzin profesora i pięćdziesięciolecie jego pracy naukowej księgą pamiątkową pt. Symbolae Raphaeli Taubenschlag dedicatae.
Prof. R. Taubenschlag zmarł nagle 25 czerwca 1958 roku wskutek tragicznego wypadku. Został pochowany w Alei Zasłużonych cmentarza Rakowickiego w Krakowie.
Pozostawił ogromny dorobek naukowy. Bibliografię jego dzieł sporządził prof. Józef Modrzejewski. Omówienia dorobku naukowego dokonali profesorowie: Włodzimierz Kozubski, Henryk Kupiszewski i Janusz Sondel. Poniżej zostaną przedstawione kierunki badań naukowych prof. R. Taubenschlaga wraz ze wskazaniem najważniejszych publikacji.
Zainteresowania naukowe prof. R. Taubenschlaga obejmowały prawo rzymskie, prawo hellenistyczne, recepcję prawa oraz polskie prawo średniowieczne. Obok wskazanych już wcześniej prac, poświęconych rzymskiemu prawu opiekuńczemu, prawu karnemu w papirusach oraz recepcji prawa rzymskiego w średniowiecznej Polsce, wymienić należy dzieło biorące za przedmiot analizę ustawodawstwa prywatnoprawnego Dioklecjana (Das römische Privatrecht zur Zeit Diokletians), które ukazało się w 1923 roku, a także polskie tłumaczenie (wspólnie z W. Kozubskim) niemieckiego podręcznika autorstwa Rudolfa Sohma (Instytucje, historia systemu rzymskiego prawa prywatnego, 1925) oraz kilkakrotnie później poprawiany (wspólnie z Włodzimierzem Kozubskim) podręcznik do prawa rzymskiego (Instytucje i historia rzymskiego prawa prywatnego, Kraków 1934). Uzupełnienie do podręcznika stanowił Wybór źródeł do rzymskiego prawa prywatnego. Do użytku seminaryjnego (1931). W 1955 roku ukazała się książka Prawo rzymskie na tle praw antycznych, będąca opracowaniem antycznych praw: żydowskiego, greckiego, hellenistycznego oraz praw klinowych w zestawieniu z prawem rzymskim.
Prof. R. Taubenschlag opublikował szereg rozpraw z zakresu recepcji prawa w świecie antycznym: Der Einfluss der Provinzialrechte auf das römische Privatracht (1933); Die Geschichte der Rezeption des griechischen Privatrechts in Aegypten (1936); The Ancient Greek’City Laws in Ptolemaic Egypt (1937). Wyniki badań przeprowadzonych przez prof. R. Taubenschlaga z zakresu papirologii zostały przez niego zebrane w największym jego dziele The Law of Greco-Roman Egypt in the Light of the Papyri. 332 B.C. – 640 A.D. Tom pierwszy obejmujący prawo prywatne ukazał się jeszcze w Nowym Jorku w 1944 roku; tom drugi poświęcony prawu ustrojowemu i administracyjnemu – cztery lata później w Warszawie. W 1955 roku ukazało się drugie wydanie, poprawione i uzupełnione.
Obok imponujących osiągnięć na niwie papirologii prawniczej, podkreślenia wymaga dorobek naukowy prof. R. Taubenschlaga w zakresie jego badań nad historią prawa polskiego. Zajmował się oddziaływaniem prawa rzymskiego na prawo polskie. Czynił to w pracach o charakterze ogólnym, jak np. w: La storia della recezione del diritto romano in Polonia (1939) oraz jej zmienionej wersji, która ukazała się już po śmierci autora Einflüsse des römischen Rechts in Polen (1962) albo w rozprawach szczegółowych, wśród których znajduje się rozprawa Gli influssi romano-bizantini sul secondo statuto lituano (1937). Prof. R. Taubenschlag jest autorem szeregu opracowań o charakterze przyczynkowym, odnoszących się do dawnego polskiego prawa prywatnego. Wśród tych znajdują się prace: Formularze czynności prawno-prywatnych w Polsce w XII i XIII wieku (1930), Odpowiedzialność za wady prawne przy pozbyciu własności w średniowiecznym prawie polskim (1931), Klauzula o „wolnej i nieprzymuszonej” woli w dokumentach prawnych polskiego średniowiecza (1935) oraz wydana w tym samym roku praca Laesio enormis nel diritto polacco medioevale, jak również opublikowany w Księdze pamiątkowej ku czci Fryderyka Zolla artykuł Skrypty dłużne z klauzulą „na zlecenie” i „na okaziciela” w średniowiecznym prawie polskiem.
Osobne miejsce w dorobku prof. R. Taubenschlaga, z zakresu historii prawa zajmują prace dotyczące procesu cywilnego: Proces polski XIII i XIV wieku do Statutów Kazimierza Wielkiego, (1927); Geneza pozwu pisemnego w średniowiecznym procesie polskim (1931) oraz opublikowany w tym samym roku artykuł Jeszcze o genezie polskiego pozwu pisemnego, jak również wydane w 1934 roku prace: Pozew w I i II statucie litewskim oraz Prawo karne polskiego średniowiecza.
Literatura:
W. Kozubski, Rafała Taubenschlaga prace historyczno-prawne w latach 1913-1925, Lwów 1926.
H. Kupiszewski, Rafał Taubenschlag – historyk prawa (1881-1958), CPH 1986, t. XXXVIII, z.1, s. 111-155.
W. Osuchowski, Prawo rzymskie na tle prawa antycznego. Rafał Taubenschlag (1881-1958) [w:] M. Patkaniowski (red.), Studia z dziejów Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1964, s. 297-308.
W. Osuchowski, Rafał Taubenschlag. Wspomnienie pośmiertne, CPH 1958, t. X, z. 2, s. 495-498.
M. Patkaniowski, Il diritto romano nell’Universita’ Jagellonica di Cracovia dall’Epoca dell’Illuminismo ai tempi nostri [w:] Studi in onore di Edoardo Volterra, t. IV, Milano 1971, s. 81-104.
K. Pol, Rafał Taubenschlag [w:] Poczet prawników polskich, Warszawa 2000, s. 1079-1107.
J. Sondel, Rafał Taubenschlag [w:] J. Stelmach (red.), W. Uruszczak (red.),Uniwersytet Jagielloński. Złota księga Wydziału Prawa i Administracji, Kraków 2000, s. 299-304.
J. Sondel, Taubenschlag Rafał [w:] Słownik historii i tradycji Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 1323-1324.
J. Sondel, Rafała Taubenschlaga badania nad historią prawa polskiego, CPH 1986, t. XXXVIII, z.1, s. 157-169.
A. Śródka, Rafał Taubenschlag [w:] Uczeni polscy XIX – XX stulecia, t. IV, Warszawa 1998, s. 349-351.
F. de Visscher, Raphael Taubenschlag (1881-1958) [w:] RIDA 1958, t. V, s. XXI-XXIII.
P.M. Żukowski, Taubenschlag Rafał [w:] D. Malec (red.), Profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Tom II 1780-2012, Kraków 2014, s. 531-533.
opracowała Karolina Wyrwińska