„Rzymska locatio conductio jako model odpłatnego udostępniania wartości majątkowych”
to nowa książka doktora Grzegorza Blicharza:
Locatio conductio była w prawie rzymskim elastycznym i różnorodnym w swej naturze kontraktem, za pomocą którego rzymscy juryści próbowali ująć w ramy prawne odpłatne udostępnianie rozumianych szeroko wartości majątkowych, tj. rzeczy, dzieła, pracy i innych usług. Ta specyficzna instytucja prawna stanowiła alternatywną wobec sprzedaży (emptio venditio), podstawę obrotu gospodarczego i potrafi także dzisiaj pobudzać wyobraźnię prawniczą. Wyróżniała się wśród innych rzymskich kontraktów niezwykle szerokim zakresem zastosowania, w czym mogła równać się stypulacji, lecz w odróżnieniu od której rodziła zobowiązanie wzajemne. Każdy prawnik-praktyk i każdy przedstawiciel doktryny prawa współczesnego zapewne pamięta rzymskie kontrakty: locatio conductio rei – nazywaną najmem i dzierżawą rzeczy, locatio conductio operis – nazywaną najmem dzieła oraz locatio conductio operarum – nazywaną najmem pracy. Już od kilku dziesięcioleci liczni przedstawiciele nauki prawa rzymskiego1 uznają taki trójpodział za wysoce nieadekwatny, a nawet mylący, sposób odnoszenia się do kontraktu rzymskiego, określanego w źródłach starożytnych jednolitą nazwą ogólną locatio conductio. Tę jedność próbował oddać F. Maciejowski, wyjaśniając w pierwszym napisanym w języku polskim podręczniku prawa rzymskiego, że locatio conductio to „umowa nabywcza użytku”2.
Największym nierozwikłanym do dzisiaj zagadnieniem wydaje się przedłożenie przekonującego argumentu na rzecz zasady zapewniającej „jedność” locatio conductio przy tak bogatym wachlarzu świadczeń. Wskazane zdaje się jednak rozpoczęcie od tezy, która jest postrzegana jako samonarzucająca i współcześnie użyteczna, choć nie była przedmiotem odrębnych badań: tak różnorodny i elastyczny kontrakt musiał przyczynić się do innowacyjnych rozwiązań w rzymskim prawie prywatnym. Ten innowacyjny potencjał tkwi w jednolitej strukturze skargowej locatio conductio, która nie zmienia się wraz z przedmiotem świadczenia, czyniąc z tego kontraktu jakby jedną „umowę mieszaną”, a to przyciąga uwagę współczesnego badacza wobec silnej typizacji i specjalizacji współczesnych umów, równocześnie nieustannie przynaglając do podejmowania prób zrozumienia zasady leżącej u podstawy jedności locatio conductio. Chodzi zatem także o spojrzenie przede wszystkim na charakterystykę rzymskiej locatio conductio, a nie tylko na jej późniejszej, choć ważne i wpływowe, konceptualizacje, wypracowane w ius commune, pandektystyce czy współczesnej romanistyce3. Przedmiotem książki jest właśnie próba odpowiedzi na pytania, jakie innowacyjne rozwiązania rzymskie prawo prywatne zawdzięcza locatio conductio, w jaki sposób wpłynęła ona na sformułowanie i stosowanie pojęć współczesnego prawa cywilnego, oraz czy może stanowić potencjał inspiracyjny dla nowych zjawisk i wyzwań gospodarczych czy społecznych.
1 A. Watson, The Evolution of Law: The Roman System of Contracts, Law & Hist. Rev. 1984, Vol. 2, No. 1, s. 11, przyp. 40, uznaje locatio conductio za jednolitą kategorię prawną, w której obrębie wyróżnia trzy rodzaje najmu. Natomiast odejście od pandektystycznego trójpodziału locatio conductio wyraźnie proponuje R. Fiori, La definizione della ‘locatio conductio’. Giurisprudenza romana e tradizione romanistica, Napoli 1999, s. 366, 305–318. Za nim idą: P. Du Plessis, Letting and Hiring in Roman Legal Thought: 27 BCE–284 CE, Leiden–Boston 2012, s. 23; W. Dajczak, w: W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2018, s. 548; G. Mancinetti, L’emersione dei doveri «accessori» nella ‘locatio conductio’, Padova 2017, s. 1–7; P. Du Plessis, § 90 Klagen aus Verdingung (actio locati, actio conducti), w: Handbuch des Römischen Privatrechts (Hrsg. U. Babusiaux, Ch. Baldus, W. Ernst, F.-S. Meissel, J. Platschek, T. Rüfner), Bd. II, Tübingen 2023, s. 2291–2292.
2 F. Maciejowski, Zasady prawa rzymskiego pospolitego: podług Instytucyj justyniańskich, Warszawa 1861, s. 456.
3 Zob. F.Olivier-Martin,Des divisions du louage en droit romain, Revue historique de droit français et étranger 1936, Vol. 15, s. 419–475.